Twee jaar en een half was ze toen ze in ons gezin toekwam. Een schattig klein blond ding die ik mijn pleegzusje Mira (fictieve naam) mocht noemen. In het begin heel verlegen, na een tijdje een speelse deugniet die mijn 3 zussen en mijn ouders enorm graag zijn gaan zien. Na enkele jaren dat ze bij ons verbleef, ontplofte er een bom in het gezin. Mijn ouders, haar 'vake' en 'moeke', gingen uit elkaar. Wat eerder een liefdevol gezin en een veilige thuisbasis was voor haar, dreigde na het vertrek van mijn moeder uiteen te vallen. Mijn twee oudste zussen het huis uit, ik volop bezig met me op mijn studies te richten na deze schokkende gebeurtenis. Verdriet en frustraties overheersten thuis. Dit was snel duidelijk voor Mira. 'Vake' was vaak weg en mijn jongste zus liet haar sociaal leven vallen voor de zorg om haar. Deze situatie was allesbehalve goed voor elk van ons en zeker niet in het belang van mijn pleegzusje.
De auteurs van het Kinderrechtenverdrag gaven op deze manier de kwetsbaarheid en de unieke positie van kinderen zoals Mira een plaats. Maar wat zegt dit begrip?
Ondanks de veelheid aan analyses, omschrijvingen, interpretaties en onderzoeken over het 'belang van het kind', wordt dit concept vandaag de dag nog steeds als containerbegrip ervaren. Het is een verwarrend begrip. Het roept controverse op en leidt tot debat en uiteenlopende invullingen.
In dit artikel proberen we het concept te ontrafelen: hoe hanteren praktijkmedewerkers in Vlaanderen het belang van het kind bij het nemen van beslissingen of maatregelen die kinderen en jongeren aanbelangen?
Het Kinderrechtenverdrag bepaalt in artikel 3 (lid 1) dat de belangen van het kind een eerste overweging vormen bij alle maatregelen die kinderen aanbelangen. Het belangenprincipe komt echter ook voor in heel wat andere verdragsartikelen, zoals bijvoorbeeld scheiding van kind en ouder (art. 9), gezinshereniging (art. 10), ouderlijke verantwoordelijkheid (art. 18) en plaatsvervangende zorg voor kinderen zonder ouders (art. 20).
In 2013 bracht het VN-Comité voor de Rechten van het Kind een Algemene Commentaar uit, waarin de betekenis van het begrip wordt verduidelijkt. Dit instrument biedt een kader voor de beoordeling en de bepaling van wat in specifieke situaties in het belang van het kind is.
Om te beslissen wat het belang van het kind inhoudt, stelt het VN-Comité voor om twee stappen te volgen:
Hierbij worden alle elementen van een beslissing in beeld gebracht, geëvalueerd en afgewogen. Dit is een unieke activiteit waarbij al wie beslissingen neemt die het kind aanbelangen, telkens rekening houdt met de specifieke omstandigheden die op dat moment van belang zijn. Dit wil zeggen dat het belang van het kind iets dynamisch is: je gaat het periodiek evalueren en maatregelen of beslissingen bijsturen waar nodig.
Volgende elementen spelen daarbij een belangrijke rol:
Als we kijken naar de casus van Mira, betekent dit bijvoorbeeld dat een familierechter rekening houdt met het belang van Mira door haar zelf te vragen hoe zij de situatie beleeft en wat belangrijk is voor haar, alvorens een beslissing te nemen. Daarbij kan de rechter ook rekening houden met het belang van Mira om met haar beide pleegouders contact te houden en kan zij aanbevelen dat Mira psychologische bijstand krijgt om de scheiding te verwerken.
Afhankelijk van de situatie zullen er andere elementen mee in beschouwing genomen worden. Ook kunnen elementen conflicteren. In zulke gevallen zal er een afweging moeten worden gemaakt, waarbij een zekere mate van subjectiviteit onvermijdelijk is.
In de casus van Mira zien we bijvoorbeeld dat belangen van verschillende kinderen kunnen conflicteren. De jongste zus neemt zorg op voor Mira terwijl zij zelf ook nog een kind is.
Ook verschillende belangen van hetzelfde kind kunnen conflicteren. Het gezin kan Mira de nodige stabiliteit niet langer garanderen. Het pleegzusje uit deze omgeving weghalen, brengt dan weer een hele reeks andere moeilijkheden met zich mee.
Organisaties en publieke instellingen handelen hier volgens formele, transparante en objectieve procedures die een kwaliteitsvolle belangenbeoordeling mogelijk maken.
Daarbij moeten volgende waarborgen in acht genomen worden:
Hoewel de Algemene Commentaar dus een aantal handvatten biedt, bepaalt het VN-Comité niet wat het beste is voor een welbepaald kind of groep van kinderen in een welbepaalde situatie op een welbepaald ogenblik. Er is dus geen praktische, onmiddellijk toepasbare tool voor professionals.
In opdracht van het Departement Cultuur, Jeugd en Media ging KeKi in 2019 na hoe en op welke manier het belang van het kind wordt toegepast in de dagelijkse praktijk van professionals in Vlaanderen.
Er werden in totaal drie doelgroepen geselecteerd omwille van hun ervaringen met de belangenbeoordeling en -bepaling:
Via focusgroepen, individuele gesprekken en creatieve opdrachten werden de kennis over het begrip, de ervaren kansen, de uitdagingen en spanningsvelden in beeld gebracht.
Uit het onderzoek bleek dat het begrip 'belang van het kind' gekend is onder professionals. Echter, het kinderrechtenkader in het algemeen, en de Algemene Commentaar in het bijzonder, zijn minder tot niet gekend.
De jongeren waren vertrouwd met het begrip noch met het ruimere kader.
Gevraagd naar wat belang van het kind volgens hen betekent, verwijzen professionals gemakkelijk naar ruime begrippen zoals de bescherming en veiligheid van het kind, opvoeding en welzijn. Ook (specifieke) rechten van kinderen en jongeren, hun noden en behoeften werd vaak vermeld.
Bestaansrecht, basisbehoeften, veiligheid, stabiliteit... (werkgroep jeugdhulp)
Wanneer professionals het belang van het kind moeten invullen vanuit het perspectief van het kind of de jongere, gaat de aandacht gerichter uit naar specifieke rechten en kansen (zoals de mogelijkheid om te spreken, hun talenten te ontwikkelen, intiem te zijn op hun eigen manier etc.).
Ook de jongeren vulden het belang erg specifiek in afhankelijk van hun eigen noden en behoeften.
Wanneer iets in vertrouwen verteld wordt, dit ook zo houden en niet terugkoppelen naar ouders. (werkgroep jongeren)
Ook participatie wordt aangehaald als een belangrijk element om het belang van het kind te leren kennen. Opvallend was wel dat participatie, autonomie, inspraak enz. voornamelijk uitdrukkelijk aan bod kwamen, wanneer aan de professionals werd gevraagd het belang van het kind vanuit het perspectief van het kind in te vullen.
Recht op informatie en duidelijkheid over zaken die hen aanbelangen. Medebeslissingsrecht over hun toekomst. Zelfbeschikking en zelfstandigheid ervaren, eigen verantwoordelijkheden krijgen. (werkgroep jeugdopbouwwerkers)
Als we het hebben over kinderrechten, denkt men vaak eerst aan de juridische interpretatie. Het Kinderrechtenverdrag is een belangrijk vertrekpunt, maar er zijn veel verschillende manieren om met kinderrechten om te gaan. Het is even belangrijk om oog te hebben voor de maatschappelijke interpretatie van kinderrechten. Bepaalde, vaak onbewuste, overtuigingen of veronderstellingen, hebben een impact op inschattingen of beslissingen die we maken. Deze maatschappelijke betekenis wordt mee bepaald door ons kindbeeld. Hoe kijken wij naar kinderen en jongeren? Zijn ze competent of zijn ze te jong om zelf te bepalen wat in hun belang is en moeten we ze ondersteunen als volwassenen?
De benadering met een focus op behoeften of bescherming neemt vaak de overhand bij de bepaling en beoordeling van het belang van het kind, terwijl dit niet altijd strookt met de actieve rol die kinderen soms opnemen, bijvoorbeeld in de zorg voor anderen.
Welke eerste reflex komt er bij jou als professional naar boven bij het lezen van de casus van Mira? Hoe kijk je naar haar, of naar de jongste zus die de zorg voor haar pleegzus opneemt?
Vanuit het onderzoek werd duidelijk dat deze onderliggende ideeën over kindertijd en de eigenschappen van kinderen wel degelijk kunnen spelen. Zo werd aangegeven dat kinderen ook gewoon 'kind' moeten kunnen zijn en zich zo moeten kunnen voelen en gedragen. Ze zouden zo min mogelijk geconfronteerd mogen worden met zware verantwoordelijkheden die hun 'kind zijn' in het gedrang kunnen brengen. Het is in hun belang te kunnen groeien, dromen en hun talenten te ontdekken en te ontwikkelen.
'Een zorgeloze jeugd ervaren.' (werkgroep jeugdhulp)
'Kind kunnen zijn, kunnen spelen, niet te veel gebukt gaan onder zware verantwoordelijkheden of zorgen.' (werkgroep jeugdopbouwwerkers)
Het onderzoek toont aan dat het bepalen en inschatten van het belang van het kind ook heel wat uitdagingen kent. Zo geven professionals aan dat het niet evident is op korte tijd te achterhalen hoe kinderen zich voelen en ervaren ze soms weerstand wanneer ze willen werken rond het netwerk of de familie. Ook vraagt een belangenbepaling of -beoordeling soms om de perceptie van kinderen over zichzelf te doorbreken en te doen inzien dat het ook anders kan.
'Kijk naar het kind. Niet alleen met je ogen, maar hoe doet hij? Hoe is hij bezig? Dat soort dingen. Ook naar de omgeving als er iets is. Altijd eerst naar het kind kijken of er iets aan de hand is.' (individueel gesprek jongere X.)
Er is ook vraag naar verduidelijking en ondersteuning omtrent het belang van het ongeboren kind of het jonge kind. Verder staat het eigen cultureel referentiekader van de professional soms loodrecht op dat van het kind. Vaak maken kinderen deel uit van een gezin en hebben ze nog broers of zussen, wiens verschillende belangen soms niet gemakkelijk te verzoenen zijn.
Kijk maar naar Mira, die nu door haar zusje verzorgd wordt sinds haar ouders deze rol niet meer voldoende waarmaken.
Vooral hulpverleners geven aan dat het zoeken is naar een evenwicht tussen de belangen van ouders en hun kinderen, waarbij het gevoel heerst dat de balans nog al te vaak doorslaat naar de kant van de ouders.
'Ook al is de keuze voor uithuiszetting gemaakt om zo het kind te beschermen, er blijft een wrange nasmaak. Het kind is weliswaar veiliger, maar dit neemt het trauma als gevolg van de uithuisplaatsing van een klein kind niet weg.' (werkgroep jeugdhulp)
Eerdere onderzoeks- en praktijkervaringen van KeKi leerden dat het concretiseren van het belang van het kind in een onfeilbaar en alomvattend instrument of een individueel toepasbare operationele definitie een bijna onmogelijke uitdaging vormt. Toch biedt het kinderrechtenkader uit de Algemene Commentaar een goed startpunt met vragen die je jezelf als professional kan stellen bij elke belangenbeoordeling en –bepaling. Het biedt een raamwerk dat reflectie, flexibiliteit, dynamiek en eigenheid mogelijk maakt, op maat van ieder kind.
Om vanuit kinderrechten te definiëren wat het belang van het kind is, moet er ruimte worden gemaakt voor kinderen om zelf aan te geven hoe zijn hun eigen context zien en ervaren. Het belang van het kind moet worden ingevuld vanuit het recht dat kinderen hebben om hun mening te geven over zaken die hun aanbelangen (art. 12). Bij het afwegen van conflicterende belangen en rechten, moet het belang van het kind steeds als prioritair en hiërarchisch hoger worden beschouwd.
Het vaststellen en bepalen van het belang van het kind vraagt een gelijkwaardige relatie met het kind, zodat vertrouwen in elkaar en autonomie mogelijk worden. Dit gaat over het (niet) handelen van het kind leren begrijpen, toestemming vragen, inspraak geven, (zelf) aangereikte oplossingen bespreken, etc. Een gelijkwaardige relatie vertrekt vanuit een flexibiliteit, toegankelijkheid en bereikbaarheid als professional. Weloverwogen keuzes en beslissingen vragen daarnaast ook dialoog en uitwisseling met het kind of de jongere, diens ouders, je collega's en externen.
Het belang van het kind is onlosmakelijk verbonden met het steeds weer zoeken naar evenwicht tussen verschillende perspectieven, noden en behoeften, oplossingen, verlangens en (professionele) kaders. Oog hebben voor deze zoektocht, deze bespreekbaar stellen en ernaar handelen, is een cruciale stap in het vaststellen en bepalen van het belang van het kind.
